Kuak Zuknak Nih Athli Tein A Chuahter Mi Zawtnak Tha Lo Hna...

Kuak zuknak nih pum chung riantuan tu (organ) tampi a hrawh i a thah. Kuak zumi an pum chungah zawtnak phunphun tampi zong a chuah ter. A donghnak ah an zunmi cu thihnak, chan tawinak, le pum tlamtlinlonak tibantuk te hna an si. Kuak zuk thathlonak hi tial ahcun a tam tuk. Sinain, a tlangpi in ka duhnak paoh ka van char i ka tialmi hna an si.

US ram ahhin kuakzuk ruangah minung tampi kum fatin an thi. Cun, US ram i dawnh kham khawhmi zawtnak lakah a tam bik cu kuakzuk ruang i a chuak mi zawtnak pawl hi an si. US ah minung 480,000 lengmang kum fatin an thi. CDC nih an tuaknak ah kum fatin kuakzuk ruang i a thimi hi, human immunodeficiency (HIV), sii zukhmawmnak, zuu, mawtaw accident, le meithal i kahnak dihlak fonh chih bu-in an tam deuh rih, a ti. Kuakzuk ruangah alet 10 nak tam US citizens hi, a luancia caan US ral tuknak i a thimi ralkap dihlak nak in an tam deuh. Nu he pa he cuap cancer ruangah a thimi hi 90% cu silo, 10 chungah 9 hi cu kuakzuknak in a chuakmi a si. Hi cuap cancer in a thimi nu pawl hi, hnuk (breast) cancer in a thimi nak in an tam deuh. 

Kuakzuknak nih zawtnak phun dang tampi cardiovascular disease, stroke le lung cancer a chuah ter. Cardiovascular disease cu "heart disease" ti zongin auh a si. Minung kan pum chung thi kalnak (blood vessels) a kham i "heart attack" in thih khawh a si. Thi a kal kho ti lo. Tang a phih i oxygen a um ti lo caah cikhat ah an thi kho. Cardiovascular disease cu US ram chung thihnak ah biapi bik le a ngan bik ah chiahmi zawtnak pakhat a si. 

Kuak zumi na si cun "stroke" na ngei kho. Lai holh in cun "zennak" ti a si. A leh ka van i harh ngai. Biapi deuh in chim ahcun na thluak he riantuan mi na thisen an i rawk. Tikah, na thluak ai rawk tinak a si. Cucaah, Na holh kho ti lo. Na kut, na ke, na hmai an hit. Tongh le fah zong theih khawh a si lo. Ruah lo piin na mit a maw kho i, a caw kho. Na kal tikah na thir lai i, hawi nih tlaih chom le cawi chom na hau lai. Hawi chim mi theihhngalh khawh lonak zong a chuak. Rawl na eimi zong a dolh nai harh lai i, na zun ek tiangin thlen nawn na hau kho. Stroke nih US ram chungah biatak tein saupi michambau sinak (long-term disability) a chuah ter. 

Cun, stroke center nih US ram chungah stroke zawtnak kong he tahnak le tuaktannak (statistic) an tuah. US ram chung minung nih thihlohnak an ton tikah stroke hi a tam bik pathumnak a si. Kum fatin 140,000 nak tam hi stroke in an thi. Kum fatin minung 795,000 hi stroke fahnak le harnak an ngei. Kum 40 in 60 karlak hin huamsam in ai thok i, 60 hnu in an zual, ti a si. Minak pawl nih miraangnak hin an ngeih deuh khun. Cun, US ah second 40 fatin stroke zawtnak an ngei. Hi ca na rel dih tik ahcun minung 10 nak tam nih US ah stroke an rak ngeih manh cang. Stroke cu kuakzuknak in a tam bik a chuah pin ah thi kai zongin a chuak kho ve.

World Health Organization nih vawlei cung stroke statistic a tuah ve. Kum fatin vawlei cung minung million 15 nih stroke damlonak an ngei. Cun, hi million 15 chungah million 5 cu kum fatin an thi i a dang million 5 hi a zungzal (permanent) in stroke zawtnak an i ngeih ti, a si. 

Kuak na zuk ruangah cuap cancer na ngei kho ve. Siivai (toxin) ruang zongah ngeih khawh a si. Na chungkhar pakhat khat nih an rak ngeih sual ahcun i chawnh khawh zong a si. Sinain, cuap cancer a chuahter tu bik cu kuakzuk hi a si cem ko. Kuak na zuknak nih kan pawngkam minung tiang cuap cancer na ngeihter khawh hna. Cucu, miraang nih "second-hand smoke" an ti. Cucaah, kuak zumi na si ahcun na kuak khu hi, hawi nih an i dawp chih sual lai ti na phan a herh i, a dang deuh ah zuk khawh ahcun a rak tha. A dik mi thil tuah pakhat zong a si, ka ti. Ahlei in ngakchia sin le nu naupawi mi pawngkam hrim cun zuk lo khi a rak tha bik. Kuak a zumi pumpak na caah a rak thatlo tuk pin ah, na pawngkam minung ca zongah tih a rak nung. Kuak zumi nih ralring awk a rak herh ngaimi a si. 

Cuap cancer ngeimi cu thaw an chuah hin an hnakruh le an tang a fak. An cuap zong a hrap i a hak. Zei an tuah paoh ah an thadit a fawi khun. An tang hi a zaa i an khuh tikah an dang a car. An khak le luak ah thi ai cawh. An thawchuah a har. A caan ah an thawchuah a tawi i an thaw zong a phih lengmang tawn hna. Cuap cancer nih rawl ei kathawt lonak tibantuk zong a chuah ter. Tikah, takpum dihlak in an der thawm. An pawng a zor chin lengmang. An thazaang a um ti lo. Aneh hnu cun, fawi tein thih khawh an si. Hihi a tlangpi in cuap cancer kongah van char ka duh mi an si i, adang tampi a that lonak aruang an um rih.

Cuap cancer he pehtlaiin American Cancer Society nih 2014 ah statistic a tuah ve. Kum 2014 chungah 224,000 cuap cancer case thar an hmuh. Cun, cuap cancer in a thimi minung hi 159,000 hrawng an si. Cuap cancer in a thimi hi tu lio US ram ah a tam cem pawl an si lengmang. Kum khat ah minung 158,040 an thi ti, a si. Cancer ah a tam pawl a simi prostate (pa kan chiatha he pehtlaimi) cancer, breast (hnuk) cancer le colorectal (tol le ril) cancer fonh chih in cuap cancer nih a chuahter mi thihnak a tam deuh. 

Fapawi lio mi nu nih kuak a zuk ahcun a fa caah tih a nung tuk. A chuah hlan in a thih hmanh a thi kho. Cu lawng hlah, fapawi duh mi nu nih kuak a zuk ahcun kuak nih fapawi a donh khawh. Kuak zuk ruangah fapawi har deuhnak te hna nu caah a rak chuah ter. A fa ca le bang cun a chuah hlan le a chuah hnu zongah tih a nung tuk. A fa caah damlonak tha lo a chuah ter khawh. Fapawi lio mi nu nih kuak zuk ahcun ni le thla tlin hlan deuh in fa ngeih sual khawh a si. Nu nih a pawi lio le, a paw chungin a chuah hlan ah thih khawh zong a rak si. Fa te a chuah tikah a pawng a zor ter. Cun, ngakchiano thla 1 in thla 12 karlak an si ahhin ruahlo piin an thi kho. Miraang nih "Sudden Infant Death Syndrome" an ti i, zawtfahnak um theng lo, a ruang um theng lo pi khin an thi ti, a si. Cun SIDS hin kum khat ah ngakchiano 2,500 hrawng US ah an thi ve. Ai thoknak cu, kuak zumi nu nih kuak i sum kho loin fapawi lio ah a zuk caah a si. Fapawi lio mi nu nih kuak zumi pawngkam thutdir lo zong a rak herh. A chung ummi a fa caah a him deuh i, a ngan zong dam deuh lai. 

Pa nih kuak a zuk ruangah nau pawi ter khawh lonak zong a chuak. Kuak zuknak nih a sperm a der thawm ter. Laimi nih, "Kan nih cu nau kan ngei kho lo" kan ti tawn. Kan nupi le nauinn damlo zong a si ko lai nain, pa nih kuak a zuk ahcun mahkha a kuakzuknak ruang zong ah an rak si kho ve thiam. Ruh ca zongah tih a nung. Ruh hi kuak a zu lomi ruhnak in a zumu ruh kiah a fawi deuh. Ha ca zongah tih a nung. Kuak zuk ruangah ha zong a beu ter. Hani zong a nahter i "gum disease" ngei khawh a si. Kuak zuk thathlonak hi tial ahcun a tam tuk. Sinain, a biapi deuh tiin ka ruahmi lawng ka van char hnga. 

Kuak zuk thatlonak kong hi high school ka kai lio ka health class ah kan rak cawn bal. Abiapi ngai mi a si caah a dang nakkhin saudeuh kan rak cawng. Kan sayamah nu nih minung kan cuap phun bak in an sermi sianginn a rak put. Zeitlukin dah kuak a zu mi le a zu lomi cuap ai dan zong khi an rak hmuhsak duh mi a si. Kua a zumi cuap ka tongh tikah ttih a nung. A hram tuk. A nah zong anak i a hak ngai. Cun, college kum khat ka kai lio ka english class zongah hi kuak zuk thatlonak kong hi research essay topic ah ka rak ithim i, ka rak tial bal. 

Hi bantuk zawtnak pawl hi kuak a zumi nih kan ngei kho ve lai lo ti khawh a si lo. Tuan deu ka tial cang bang, kum 40 hnu in huamsam in an i thok i, kum 60 hnu in biatak tein zawtfah harnak phunphun an tong. Hi ca ka tialnak a ruang bik zong hi Laimi nih kuak zuk hi a tha lo ti theih sawhsawh lawng a za lo. Hitin felfai deuh in kan theih cun kan i phiat khawh rih lo hmanh ah, a sum tal i sum deuh usih ti ka duh caah saduhthahnak nganpi he ka tial mi a si. Bible caa hrimhrim nih kan pum hi Pathian biakinn a si caah thianghlim tein chia hna seh ti a kan duh. Pathian nih a sermi minung sin lawngah Pathian zong um a duh. Biakinn cu a thiang kan ti i kan tihzah ngai. A hman ko. Si nain, biakinn deuh theng ah Pathian a um lai ka zum lo. Zapi nih hmunkhat ah Pathian sin thangthatnak kan pek tu a si. Pathian um duhnak bik cu, Pathian nih Amah mui keng tein sermi le a thaw chuahnawhmi minung kan chung bak ahhin um a duh. Tikah, na pum thianghlim loin a um ahcun Pathian "thiang" Thlarau cu a um duh hnga maw?

1 Korin 6:19-20

"Nan pum cu Thiang Thlarau biakinn a si kha nan hngal lo maw? Cu Thlarau cu nan chungah a um i Pathian nih an pekmi hna a si khaw nan hngal lo maw? Nan nih cu nanmah ta nan si lo, Pathian ta nan si; a man in cawkmi nan si. Cucaah, nan pum cu Pathian sunparnak caah hmang u."


Zohchunhmi ca: 
Center for Disease Control (CDC)
Stroke.org
Strokecenter.org
lungcancer.org
cancer.org