Laimi Nih Social Network Kan Hmannak Kong He Pehtlai In A Herh Ngaimi Ralrinnak Tlawmpal

Laimi hi Pathian nih a rak kan dawt hringhran ko. Ram dang kan phak cio hnu hin zaapi cu Pathian nih a thluachuah thuk deuh chinchin in a kan theih ter. Hi kaa U.S ram i mawtaw le inn le lo t'hat'ha hna ruah ahhin Pathian thluachuah an lian ngan hringhran ko. Pathian nih micheu tampi ram dang a kan phak termi hna cu a thluachuah a rel in rel cawk a si lo. Kanmah minung tu hi dawt awk tlak lo le a thluachuah rel zia hna kan thiam chin lehlam tawn lo. Kan hmuh bal lo mi le kan eidin bal lo mi siseh, kan theih hngalh bal lo mi le kan tonghtham bal lo tampi lakah a kan phak ter. Chan tiluan zong kan si khawh chungin kan dawi ve. Chantiluan pakhat kan dawi vemi i Social Network hi a rak kau ngai mi a si. Thuk deuh in purh hi an rak biapi tuk. Daithlan sual ahcun minung kan caah an va thahnem pin ahkhin, tlukrilhnak tiang zong a kan phak ter khawh ve.

Miraang pawl cu mifim an i theihnak ah, thil pakhat an tuah lai ah a kong lam tha tein an rel ta peng. Hmunhma pakhat khat kal an i timh zongah tha tein a kong le an policy tibantuk an rel dih tawn. Thil theih loin tuah le umkal cu a phung zong si rengreng lo cu mu. Hawi nih an tuah ve ko ti le “an ti, an ti” timi i ruahchan tuk sual ahcun Laimi tampi t’hanchonak a kan phih khawh. Thil hme tete i kan rak ruahmi zong nih hin minung tampi arak kan hlohthlau tawn. Cucaah, zeithil kan tuah paoh ahhin a kong lam felfai deuh tein theih le hngalh a rak biapi tuk tiah ka ruah. Cucu, tuchun nii i Laimi tampi nih kan hman ngai vemi social networks hi a si.

Facebook tawngmi pawl kan caah cun Facebook cu kan (laansung) bantuk a si. Aho poh kan i hmuh ton dihnak si hei ti ko usih. Hlan lio kan hawikom zong he a kan hmuhton ter. U le nau, chungkhat sahlawh he zong hmun dang cio in a ka hmuhton ter. Sianginn kai hawi le kom he zong i philh lo tein biaruah khawhnak a si. Kan i dawh cem kan tinak hmanthlak pohpoh tling tein kan khumh dihnak zong a si fawn. Kan t’hatnak, kan ngaihchiatnak siseh kan status ah kan t’ial dih. Pakhat le pakhat kan hmanthlak “Like” le “Comment” kan i pe. Tlawmpal a van rauh cun, “Facebook Messenger” ah kan van i t’hial le kan i chawnhbiak cio hna. Cuticun, Facebook ah hmun dangdang ummi hna he tuanbia t’ial kan thok. Atu ahcun, Facebook le adang social networks in i theihhngalh hnu ah ai t’hiium mi zong an tampi cang.

Sianginn ka kainak ka English class ah kan sayamah nu nih “Talking Back To Facebook” timi, James Steyers nih a t’ial mi a rak kan relter bal. James Steyer nih zeitluk in dah social networks hi minung kan caah t’ih a nun le a t’hat lonak kong tampi kha a t’ial. Mah cauk ka rel hnu cun, zeitluk in dah social networks, a hlei in Facebook te hna cuti ngai in an rak t’hat lemlo hi a ka fian ter. An t’hat lo nak tampi lak i, theih hngalh a biapi cem mi cu kan nau le hngakchia tete lungfim rih lomi nih an duh paoh in an deh hi a si. Nu le pa nih apoi lo cuh kan timi pinlei ahkhin apoi mi thil an rak tampi. Hawi nih thil an ton mi hi Laimi nih kan tong la loh ti hi chim khawh a si lo. James Steyer tial mi cauk “Talking Back To Facebook” i ka rel mi ah, nu pakhat cu online ah a theihhngalh bal lomi pa he a thli in an i duh. Vanchiat ah mah pa cu misual le mi hrokhrol a rak si ai. A DL nu a um nak address le a umtu, a sining a hal dih i nikhat cu nu a chung le an um lo kar ah a va leng. Mah cu a va lennak ah cun mi hrokhrol kan ti cu a tlaihhrem hnu ah a thah. Chim ka duhmi cu theihhngalh ballo mi fawi tuk in online ah kanmah pumpak (personal information) tamtuk in pek awk a si lo. Online chung ahhin, hmuh theih ballo mi rak zumh tuk awk zong a si fawn hoi lo. Mi zeisi lole mihrok an tam tuk ti kha theih peng ding a si. Lih hrokhrol in mah min si lomi mi le hmanthlak si lomi in Facebook account a ngei mi zong an tampi.  A ho paoh hi zumh in, kan private thil kong pek ding a rak si hrimhrim lo. Laimi cheukhat zong kan hmang pah i a t’ha lo tuk ka ti. Hi bantuk ruang lawng ah si lo in, adang kong tampi mi ruang zongah social networks he pehtlai in mi aithat mi hna an rak tam tuk ve. Facebook comment i biachia in pakhat le pakhat i tinak te hna ruang i a leng lei (real world) ah ai simi le ai thatmi an tam tuk rih thiamthiam. Miraang pakhat pa hoi hna cu, a nupi nih an i siknak ah khuatlik taak. Official in cun an i t’hen rih lo nain, a nupi nih cun Facebook ah “Single” tiah a relationship status cu a hei thlen. Mah cu ruang te hna ahcun mah le nupi hmanh a that mi an rak um. Mirang mithin tawi (aggressive) timi mu. 

Social networks nihhin kan caan t'ha tampi zong a kan lak. Mi a kan suai ruang le oversharing tamtuk ruang ahhin an si deuh tawn. Cu caah, kan mah pumpak exercise tuahnak caan hman pe lo in kanmah pum lila le kan thluak tu hi harnak kan pek t’heu. Fix. Com timi infographic ah zeitluk in dah social media nih minung a kan hrawh timi konglam an tial lenmi ka rel. Social networks a ngeimi upa 72% hrawng nih hin zarhkhat ah nazi 23 chung lengmang social networks ah caan an pek ti a si. Mahhi nazi 23 chung ahhin, texting, email le a dangdang online chung i communication kan ngeihmi Facebook te hna hi an i tal dih. Survey pakhat ah hi tluk in caan tampi kan pek nak cun ziahdah part-time rian te zong kan tuan ko lo timi biahalnak zong an rak chuah. Mah cu survey i 67% nih social network nih a kan suainak cu thil pakhat khat (lung hrinhnak ngeih phun khin) kan tlolh la ti kan phan ruangah a si an ti. Social networks hmangmi kum 18 in 34 karlak 40% nih hin, zing fatin te zei hlan cem bik ah, an phone hi an check ti a si.

University of Salford, U.K nih surveyed an tuahmi pakhat ah 50% nih hin minung kan nunnak hi social networks nih a hrawh an ti. Social networks i kan hmuhmi thil le kanmah nakin ai dawh le fimthiam sang kan hmuhmi minung hna ruangah, kanmah pumpak i upatnak le zohcho nak (self-esteem) a zorter. Cun, adang pakhat ahman tuk tiah ka ruah mi cu, 80% hrawng nih hin (self-disclosure) timi, online chungah kanmah pumpak kong khi fawi tuk in hawi sinah chim le phuan kan ngamh  -- Laimi tampi zong kan hman taktak mi pakhat a si. Si nain, a taktak (offline) vial ahcun, 30-40% hrawng lawng hi an si, an ti.  Cun, 66% nih social networks i ka caan tampi ka pek ruangah mit kuu cimlo in kan um an ti hoi. Mah lawng sirih lo, 25 % hrawng zong nih rian tuannak hmun ah siseh, online t’hutto thiam lo ruangah inn chungkhar ah buaibai nak tampi an chuah ter.

A ngaingai ti ahcun, Facebook le atam deuh social networks an policy ahhin, kum 13 si hlan lo tongh khawh an si lo. Atu lio social networks he pehtlai in vawlei cung dir hmun zoh tikah hngakchia tete Facebook tongh ruang le a dangdang social networks ruangah tampi ai rawk cang mi an um. Sianginn lei ca te pawl zong a zah an i harh tuk tawnmi khi, ni fatin te an tongh tham mi (electronic devices) ah an i (engaged) an lung a pil tuk cang caah a si. Research tlawmpal ka van tuahmi nih tuchan ah mi tampi nih social networks hi kum 13 tang a si mi nih an hman. Cheukhat hngakchia cu nu le pa nih tuahpiak mi hna zong an rak um rih! Mah bantuk social network kum 13 a si mi nih an hman cemmi cu Facebook t’heut’heu hi a si ko. Mah ahcun, 52% kum 8-16 nih kum lih hrokhrol in a tawng mi an si. Mobile messaging app a laar ngaimi, “WhatsApp” zong a tlawmbik kum 16 si hnu lawngah register i tuah khawh si nain, 40% hi kum hrokhrol in a hmang ve mi an si ve. SnapChat, hmanthlak le hmanthlak in message i kuat khawhnak zong nih an policy ah a tlawm bik kum 13 si hau ti si ve nain, 11% hrawng hi kum hrokhrol mi an si ve ti a si.

Survey an tuah mi pakhat t’hiamt’hiam ah hngakchia nih kum 9 hrawng an si hin biaktak tein social network Facebook te pawl deh hi an i thok ti a si. Zaapi hngakchia kum 9 hrawng nihhin, phone le laptop in YouTube deh le zoh hram an i thok. Kum 10 hrawng an si hin, mahcu an zoh mi chungin holh chia le bia t’ha lo, bia dawh lo pawl kha lak hram an i thok ti si. Kum 11 hrawng an si cun, an mah tein video an i zeih mi le hman i thlak mi an social networks (Facebook) tibantuk ah chiah hram an i thok cang. Tlawmpal cun, fih nung le zohchia in comment ah zaapi hngakchia cu an duh poh in holh chia he holh dawh lo he an holh ti a si. Kum 12 hngakchia 43% hrawng nih hin, online ah an theih hngalh bal lo mi minung pawl chawnhbiak hram an i thok cang ti a si ve hoi. Cun, kum 13 an si hin, Miraang nih “sexting” an timi “horduhcuai” nak lei in pa he i chawnhbiak hi an i thok ti a si. Kan fa nau le kum 13 an si in horduhcuainak “sexting” ah an caan tam tuk an pek sual ahcun a rauh hlan ah nu le pa sualnak an tuah colh ding a fiang. Kum tling hlan in lakfa pawi siseh, sianginn dih hlan in “living together” le ning cang loin an khuasak ding hi a fawi tuk cang.

 Hngakchia zei thei lo nih anmah personal information hi theih bal lomi sin pek le chim hi a ruahawk an thei theng lo. Hi tluk IT chan ah kan fa nau le social networks tong lo dingin khap ding zong cu a fawi lo mi thil a si ve. Cu caah, Laimi nu le pa kan felfai taktak le lungfim tein um zungzal kan hau! Rian t’uan kan ceiciar ti in fa le thlah sawh thlahmi nu le pa kan tam tuk. Nu la pa nih IT he pehtlai in rian ngan ngai kan ngaih mi cu kan fa le nih phone siseh, internet an tongh tikah siseh, adang dang ipad le laptop ah siseh, zeidah an zoh le an deh ti check piak lengmang hi a biapi tuk. Zohchia le holh dawh lo simi music video hna an zoh cun nu le pa nih thlauh colh ding kan rian si. Mah bantuk pawl cu an i t’han pi i an thluak ah a caam. Online chungah "sex" movie le hmanthlak tha lo an i hmuh ahcun hngakchia lungah a lut kho cem mi a si. Game le zeidang nih an suai ko hna lai nain, mah cu hmanthlak tha lole video tha lo nih an suai tluk hna in a suai kho hna lo. IT nih le a t’hawn chin lengmang caah kan fa nau le rawkral khawh an fawi te. Phone le internet tibantuk ah zeidah an zoh timi setting ah kal cun (history) ah check t’han khawh lengmang si ko.

Facebook le social networks dang a tawng tuk mi cu, hawi tluk in ca zong an thiam kho lo ti a si. An sianginn ca cawnmi an hmak (grades) zong a chia deuh zungzal. Social networks nih mi lunglut kho dingmi thil tampi an rak chuahpi ve caah sianginn lei ca le, chungkhar unau lak hmanh ah an lung um kho ti lo mi an tam tuk cang. Inn lengah hawi he lentecelhnak zong a tlawm chin lengmang. Sport celh le a lenglei (real world) an timi ah an lung an chia kho ti lo. Inn leng zong chuak ti loin, cuticun inn chungah an i erh le chunchun zaanzaan in online an t’hu --- video game zong an i kah. Chungkhar he hmunkhat biaruahnak le thutdirnak tti caan zong a tlawm. Mi tampi cu video game nih a suai hna i ngol thei ti lo mi zong an tam tuk. Miraang nih (addicted) an timi khi ka chim duhnak cu a si. Zantlai tuk tiang online ah t’hut le zantlai tuk tiang ngol thei loin video game i kah te hna nihhin kan thluak a rawk. Thluak rawh lawng si rih loin, a thaizing sianginn kainak le rian tuannak ah siseh, adangdang activity ah hawi kan lo kho ti lo. Kan mit a kuu; a uai zong kan uai. Kan hmai zong panh khawh lo pin ah kan tak vunsa zong ai dawh kho lo. Minung kan tak a t’han bantuk te hin kan thluak zong a t’hang ve ti a si. Cu caah, mit kuu cim lo tuk e hna nih hin kan thluak t’han a donh i, hawi tluk in kan thluak zong a var kho lo. Facebook (social network) updates check tuk te hna ruang zongah, sianginn le rian t’uannak an policy he ai kalh caah mi tampi buaibainak a tongmi a kenkip ah kan um.